Świadomość społeczna a rodzicielstwo zastępcze: Bariery i możliwości

Reforma systemu pieczy zastępczej w Polsce miała na celu stopniowe ograniczanie liczby dzieci umieszczanych w instytucjach na rzecz opieki rodzinnej. Jednak, jak wynika z raportu opublikowanego 14 marca 2024 pt. „Rodzicielstwo Zastępcze w Polsce – Wyzwania i Rozwiązania” opracowanego pod kierunkiem dr hab. Marzeny Ruszkowskiej na zlecenie Fundacji Happy Kids z Łodzi, proces deinstytucjonalizacji przebiega powoli. Pomimo niewielkiego wzrostu udziału dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej, widoczny jest rokroczny spadek liczebności rodzin zastępczych. Obszerny raport identyfikuje możliwości rozwoju rodzicielstwa zastępczego w Polsce oraz diagnozuje kluczowe bariery w jego rozwoju.

Niska świadomość społeczna jedną z głównych barier 

Zgodnie z raportem, wśród grupy 1073 osób przebadanych, niemal 26% respondentów miało kontakt z rodzicielstwem zastępczym poprzez swoich znajomych lub członków rodziny. Jednakże, nawet w tej grupie, wielu respondentów nie odróżniało terminów „rodzic zastępczy” i „rodzic adopcyjny”. To wyraźnie pokazuje potrzebę edukacji społecznej w tym zakresie.

Wyniki badania wykazały również, że świadomość społeczna na temat trudności związanych z funkcją rodzica zastępczego jest dość wysoka - prawie 65% respondentów zdawało sobie z tego sprawę. Niestety, mimo tego, co piąty respondent uważa, że rodzicielstwo zastępcze spotyka się z brakiem szacunku ze strony społeczeństwa.

„Konieczne jest podjęcie działań edukacyjnych oraz zmian w podejściu społecznym, aby zapewnić lepsze warunki dla dzieci objętych pieczą zastępczą oraz ich opiekunów. Raport wykazał, że potrzeby są ogromne, bowiem aż 48,46% badanych stwierdziło, że nie spotkało się z żadną formą promocji rodzicielstwa zastępczego. Wierzymy, że dzięki tej publikacji sytuacja ulegnie poprawie, a problem zacznie być częściej poruszany w przestrzeni publicznej i decydentów” - mówi Agnieszka Smarzyńska, Prezeska Fundacji Happy Kids. 

Ludzie mogą unikać pracy jako rodzic zastępczy ze względu na brak świadomości, trudności związane z samą pracą, brak szacunku społecznego, niedostateczne wsparcie ze strony państwa oraz obawy dotyczące funkcjonowania systemu pieczy zastępczej. W celu zwiększenia atrakcyjności tej roli i przyciągnięcia nowych kandydatów konieczne jest podjęcie działań mających na celu edukację społeczeństwa, poprawę warunków pracy oraz promocję rodzicielstwa zastępczego jako ważnej i szlachetnej formy opieki nad dziećmi.

Codzienność okiem rodziców zastępczych i ekspertów

Badania ilościowe wykazały, że główną przeszkodą w rozwoju rodzicielstwa zastępczego jest ogromna odpowiedzialność spoczywająca na rodzicach zastępczych (59,74%). Blisko połowa respondentów (48,93%) wskazała na pracę 24 godziny na dobę jako główny czynnik utrudniający tego rodzaju opiekę. Dodatkowo, znaczną grupę badanych stanowiły osoby, które uważają, że brak umiejętności opieki nad dziećmi z niepełnosprawnościami (37,84%) lub brak odpowiednich predyspozycji osobistych (32,34%) stanowią barierę dla rozwoju rodzicielstwa zastępczego. Inne czynniki wymieniane rzadziej obejmują brak wsparcia ze strony państwa, niskie wynagrodzenia, konieczność utrzymywania kontaktów z rodzinami biologicznymi, niski prestiż społeczny oraz ograniczone możliwości zarobkowania. 

Wypowiedzi ekspertów potwierdzają te spostrzeżenia, wskazując na niewystarczającą pomoc finansową dla rodzin zastępczych i pracowników systemu pieczy zastępczej, brak odpowiedniego wsparcia psychologicznego w radzeniu sobie z emocjami oraz trudnościami dzieci, a także na przeciążenie opiekunów zastępczych nadmiernymi obowiązkami, brak możliwości skorzystania z urlopu oraz brak wystarczającej liczby rodzin pomocowych. Brak stabilnych warunków pracy oraz niewystarczające wynagrodzenie mogą sprawić, że praca jako rodzic zastępczy staje się mniej atrakcyjna.

Jak zmienić sytuację Rodzin Zastępczych w Polsce?

„Łódź ze specjalnym programem tworzenia rodzin zastępczych i wsparcia dla tego typu rodzicielstwa «Rodzina jest dla dzieci» może podzielić się swoimi doświadczeniami. Od lat stawiamy na szkolenie i tworzenie nowych rodzin zastępczych oraz rodzinnych domów dziecka – tym samym zmniejszając liczbę maluchów w instytucjonalnej pieczy. To my zamykaliśmy dom dziecka, gdyż jego podopieczni znaleźli opiekę w rodzinach zastępczych. Postawiliśmy mocny akcent na to, by noworodki zostawiane w szpitalach przez biologiczne matki nie trafiały do placówek opiekuńczych – ale od razu do rodziców zastępczych. Istniejące rodziny zastępcze staramy się wspierać w wielu aspektach – również doceniając finansowo ich ciężką pracę. Dla tych dzieci, które czekają na opuszczenie placówki otwieramy kameralne domy dziecka w zrewitalizowanych kamienicach. A przyjmując pod opiekę maluchy z placówek opiekuńczych z objętej wojną Ukrainy – przygotowaliśmy dla nich specjalny program szukania ukraińskich rodzin zastępczych «Test serca». Raport zaś stanowi ważny głos w dyskusji nad zmianami systemowymi w pieczy zastępczej, będąc punktem wyjścia do dalszych prac nad przygotowaniem zmian ustawowych” – komentuje Hanna Zdanowska, Prezydent Miasta Łodzi, pod patronatem której realizowany był projekt. 

Lista wyzwań jest długa. Obejmuje między innymi współpracę różnych grup specjalistów, w tym opiekunów zastępczych, naukowców, organizacji pozarządowych i instytucji zajmujących się pieczą zastępczą. Jednolite szkolenia dla rodziców zastępczych, uwzględniające praktyczne aspekty i różnorodne przypadki.

Istotna jest także modernizacja lokali dla dzieci z niepełnosprawnościami bez obciążania opiekunów zastępczych czy diagnoza dziecka przed umieszczeniem go w rodzinie zastępczej, aby uniknąć problemów i przemieszczeń między instytucjami. Łatwiejszy dostęp do pomocy psychologicznej i medycznej dla podopiecznych i opiekunów zastępczych to kolejny element rekomendacji.

„Coraz głośniej mówi się też o miejscach wytchnienia dla opiekunów zastępczych, umożliwiających spotkania z innymi rodzinami. Możliwość wykorzystania urlopów lub wypłaty ekwiwalentu za niewykorzystany urlop dla opiekunów zastępczych jest na wagę złota. Co jeszcze? Rozwiązania dla pełnoletnich wychowanków z niepełnosprawnościami, uwzględniające kontynuację pobytu w rodzinie zastępczej. W skrócie? Współpraca międzyresortowa w wsparciu dzieci w pieczy, obejmująca zdrowie, edukację i system sądowy” – podsumowuje Agnieszka Smarzyńska, Prezeska Fundacji Happy Kids. 

***

Raport Fundacji Happy Kids - Badanie jakościowo-ilościowe zostało zrealizowane w okresie 12-29.02.2024 na 1073 osobowej losowej próbie reprezentatywnej dla ogółu ludności Polski w wieku 15-70 lat.

***

Fundacja Happy Kids została założona w 2002 roku. Misją Fundacji jest odmiana losów dzieci, które nie mogą wychowywać się w rodzinach biologicznych, poprzez tworzenie i prowadzenie rodzinnych domów dziecka i wspieranie podopiecznych w każdym aspekcie ich życia.

Elżbieta Pełka