CZY ZIEMIA BRANIEWSKA TO TERYTORIUM POWIATU BRANIEWSKIEGO?

Należy zacząć od pytania czy istnieje uzasadnienie dla nazwy Ziemia Braniewska? Biorąc pod uwagę uwarunkowania historyczne obecnego terytorium powiatu braniewskiego, na pierwszy rzut oka uzasadnienie wydaje się dość karkołomne. Jednak w wyniku II wojny światowej zamieszkująca teren Prus Wschodnich ludność niemiecka bądź uciekła, bądź została deportowana a została zastąpiona przez napływających po wojnie Polaków, bądź to repatriantów z polskich terenów włączonych z skład ZSRR, albo przybyłych z innych terenów Polski. Powstały więc warunki do tworzenia nowych form administracyjnych nie wiążących się z historycznym dorobkiem tych ziem. Jedyną niewiadomą była granica z „zaprzyjaźnionym” krajem, którego żołnierze na bagnetach przynieśli też nowy ustrój. Część Prus Wschodnich nazywanych Ziemiami Odzyskanymi zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej przepadły Polsce w zamian za utracone na rzecz ZSRR wschodnie tereny II Rzeczpospolitej.

Ustalona w dniu 16.08.1945 r. granica Polski z ZSRR, czyli obecnym Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej została wyznaczona osobiście przez Józefa Stalina, który jednym pociągnięciem ręki przeciął dotychczasowe miejscowości czy szlaki komunikacyjne (rzekomo narodowi radzieckiemu należał się kawałek z poniemieckiej zdobyczy). Często wbrew zdrowemu rozsądkowi przecięto historyczne arterie, gdy można było tak uregulować granicę, aby chociaż umożliwić płynny ruch drogowy i kolejowy. Zawarta umowa przyznawała Polsce 1/3 powiatu świętomiejskiego, którą w dniu 29.05.1946 r. włączono do powiatu braniewskiego. Tak więc powiat braniewski powstał z dawnego powiatu Braunsberg i części powiatu Heiligenbeil. Powiat składał się początkowo z dwóch miast Braniewo i Orneta (prawa miejskie odzyskały: w 1959 r. Frombork i w 1973 r. Pieniężno) oraz 9 gmin wiejskich. W czasie reformy w 1975 r. zlikwidowano powiaty, a teren powiatu włączono do utworzonego województwa elbląskiego. Kolejna reforma administracyjna z 1999 r. ponownie powołała powiaty. Powiat Braniewski z siedzibą w Braniewie składa się z gminy miejskiej Braniewo, gmin miejsko-wiejskich Frombork i Pieniężno oraz gmin wiejskich Braniewo, Lelkowo, Płoskinia oraz Wilczęta, które przed wojną należały do powiatu pasłęckiego. Z tego wynika także, że pojęcie Ziemia Braniewska jest dość „płynne”, bo przecież zmienił się teren określany mianem powiatu braniewskiego. Przykładem jest Orneta, którą w 1999 r. „oddano” do powiatu lidzbarskiego, choć należała do powiatu braniewskiego od 1946 r. a licząc czasy prusko-niemieckie od 1773 r. W istniejącym w tym okresie powiecie Heilsberg nigdy nie było Ornety. Akt ten nie miał więc żadnego historycznego uzasadnienia.  

Powiat braniewski to historycznie „zlepek” dawnych ziem Warmów, Natangii i Pogezanii, które w XIII w. zostały przez Krzyżaków podbite i podzielone terytorialnie. Warmię (niem. Ermland) otrzymali biskupi warmińscy, zaś na terenach Natangii powstało komturstwo bałgijskie a na terenie Pogezanii utworzono komturstwo elbląskie. Stąd na terenie obecnego powiatu lokatorami (założycielami) miast i wsi na Warmii byli biskupi i kapituła warmińska, a na terenach podległych Zakonowi wsie i dobra rycerskie zakładali komturzy bałgijscy i elbląscy. Głównym motorem napędowym byli osadnicy niemieccy, ale również miejscowi Prusowie asymilując się z nową władzą znajdowali swoje miejsce. Często kojarzymy teren powiatu jako teren Warmii, bo przecież Braniewo to pierwsza stolica i przez wieki najważniejsze miasto warmińskiego księstwa biskupiego. Tymczasem granica warmińsko-krzyżacka była tuż za zbudowaną w połowie XIX w. linią kolejową, a takie miejscowości jak Siedlisko czy Młoteczno to już nie Warmia. Do Warmii należą też dwa inne miasta powiatu, tj. Frombork i Pieniężno, ale też wsie, jak np. Płoskinia, Pluty i dziesiątki innych. Do powstałych na wschód od Warmii Prus Dolnych, czyli Niederland zajmowanych przez Krzyżaków historycznie należą, m.in. Lipowina, Żelazna Góra, Lelkowo, Gronowo i wiele innych wsi. Z kolei Wilczęta, Księżno czy Gładysze to teren historycznej Pogezanii, zwanej później Oberlandem, czyli Prusami Górnymi. Zarówno Prusy Dolne i jak i Górne to teren państwa Zakonu Krzyżackiego, a od 1525 r. po jego sekularyzacji to Prusy Książęce. W latach 1466-1772 biskupia Warmia przynależała do Królestwa Polskiego, natomiast pozostałe tereny obecnego powiatu były najpierw krzyżackie, a ostatecznie pruskie.

Co więcej od 1525 r. różniły się pod względem obowiązującej religii: na Warmii dominował katolicyzm, a w Prusach, które ją dosłownie otaczały - religią państwową był luteranizm. W obu krajach inna religia była zakazana. Dziś to wydaje się niezrozumiałe, ale np. w Starej Pasłęce przynależącej do państwa pruskiego żyli ewangelicy, a w warmińskiej Nowej Pasłęce katolicy. Granicą była Pasłęka. W obu krajach czy to książęcych Prusach, czy biskupiej Warmii zwalczano innowierców i obowiązywały surowe kary za krzewienie religii sąsiada. Pojawienie się w Braniewie Jezuitów, a nawet budowa Domu Konwertytów, czyli Pałacyku Potockiego nie była przypadkiem. W Hosianum utrwalano wiarę katolicką, a w „pałacyku” chronili się uciekinierzy z Prus, którzy powracali do wiary katolickiej i często stracili tam cały majątek.

Po włączeniu w 1772 r. Warmii do Królestwa Prus cały obecny teren obecnej Ziemi Braniewskiej znalazł się w jednym państwie, mimo, że przez setki lat to były dwa całkowicie odmienne byty. W latach 1773-1818 powstał powiat Braunsberg obejmujący Braniewo, Frombork, Pieniężno, Ornetę i Dobre Miasto. W 1818 r. ukształtował się podział terytorialny w państwie pruskim, a później niemieckim, który na terenie dzisiejszego powiatu braniewskiego obejmował teren trzech dawnych powiatów niemieckich. Stan ten utrzymał się do 1945 r. i krótko po wojnie, gdy wydawało się, że do Polski włączony będzie cały powiat świętomiejski. Ostatecznie Braniewo i terytorium dawnej Warmii z Fromborkiem i Pieniężnem to powiat przedwojenny powiat Braunsberg, ale już Lelkowo, Lipowina, Żelazna Góra, czy też Maciejewo to powiat Heiligenbeil (Święta Siekierka, ob. Mamonowo). Z kolei obecna gmina Wilczęta z Ławkami, Słobitami czy Nowicą to dawny powiat Preußisch Holland, czyli obecny Pasłęk.

Przedwojennym niemieckim historykom trudno byłoby wytłumaczyć taki twór łączący trzy różne tereny. Dla nich były Ermland (Warmia), Oberland (Prusy Górne) i Niederland (Prusy Dolne) oraz zupełnie inny, ale całkowicie uzasadniony historycznie podział terytorialny na powiaty. Trochę to skomplikowane, prawda? Czy w normalnych warunkach można by połączyć tak odmienne historycznie, terytorialnie i religijnie tereny? Zapewne nie, jednak po 1945 r. nastąpiło prawie całkowite zatarcie tych uwarunkowań. Nowe państwo, nowi ludzie i brak dotychczasowych więzi historycznych, pozwalało właściwie na dowolne tworzenie podziałów administracyjnych, bez jakiegokolwiek oporu ze strony mieszkańców. Hipotetycznie można sobie natomiast wyobrazić taki opór współcześnie, gdyby na przykład chciano obecny powiat braniewski dołączyć do Bartoszyc czy nawet Elbląga. Znaleźlibyśmy na pewno mnóstwo argumentów przeciw, zwłaszcza historycznych…

Na pewno wytworzyliśmy już własną braniewską tożsamość i wzajemne lokalne więzi, mieszkańców Ziemi Braniewskiej. Oprócz naturalnych stosunków międzyludzkich, mamy też odwołujące się do tej nazwy przedstawicielstwa instytucjonalne. Jest przecież Muzeum Ziemi Braniewskiej, Szkoła Podstawowa nr 5 im. Ziemi Braniewskiej i zamieszczający ten tekst portal Ziemia Braniewska, ba mieliśmy nawet już ugrupowania startujące pod nazwą Lista Ziemi Braniewskiej w wyborach samorządowych. Wypadało by się więc pokusić o wyjaśnienie co to właściwie jest Ziemia Braniewska? W tym miejscu chciałbym ująć to w krótkiej i na pewno zbyt ubogiej definicji, którą być może dzięki wam mieszkańcom uda się stworzyć lub rozszerzyć:

Ziemia Braniewska to teren obecnego Powiatu Braniewskiego, powstały po 1945 r. z części historycznych ziem Warmii, Natangii i Pogezanii, będących później pod władaniem Krzyżaków i biskupów warmińskich, a przed II wojną światową wchodzącą w skład niemieckich powiatów: braniewskiego, świętomiejskiego i pasłęckiego. O tożsamości Ziemi Braniewskiej decydują jej mieszkańcy, będący potomkami polskiej ludności napływowej, którzy nawiązują również do historycznych tradycji tych terenów.

Wojciech Jaroszek