KAPLICA ŚW. ROCHA

Kaplica św. Rocha (niem. Rochuskapelle) została zbudowana na cmentarzu przy dawnej ulicy Kunststraße, później zwanej Mehlsacker Chaussee i wreszcie Mehlsackerstraße, a obecnie Olsztyńskiej. Jednak cmentarz w momencie powstania znajdował się poza miastem. Cmentarz był wcześniej nieświęconym cmentarzem morowym, właśnie dlatego zbudowanym w separacji od tradycyjnego miejsca pochówków i jako taki służył podczas zarazy dżumy w 1661 r. W tym czasie zbudowano tu małą drewnianą kaplicę. Kiedy w Braniewie na przełomie lat 1709-1710 szalała zaraza dżumy, chowano tu zmarłych i stąd zapewne pomysł zbudowania kaplicy.

Zaraza dotarła do Prus w 1709 r. a wiadomość o niej w Braniewie pojawiła się we wrześniu 1709 r. Na początku października epidemię przywiózł ktoś, kto przypłynął statkiem z Królewca i już w listopadzie całe rodziny zaczęły umierać. Najgorzej było jednak w 1710 r., przy czym na Nowym Mieście zaraza pochłania więcej ofiar niż na Starym Mieście. Pogrzeby odbywały się na nowomiejskim cmentarzu codziennie o godzinie 19 wieczorem i o 3 rano. Dlatego Johannes Trojan, beneficjent Nowego Miasta ze swoich środków i zebranej jałmużny, postanowił zbudować nową, okazałą kaplicę pogrzebową. Nie doczekał jednak jej ukończenia, bowiem swoje poświęcenie w walce z epidemią przypłacił życiem, gdyż sam zmarł na zarazę w 1710 roku. Był absolwentem seminarium diecezjalnego w Braniewie, a od 1706 r.  kapłanem w Osetniku. Zaraza ustała dopiero w marcu 1711 r. Nawet jeśli księgi zmarłych wymieniają 1050 ofiar, w tym 800 w 1710 r., to na pewno wielu zmarłych nie zarejestrowano, więc nawet jeśli było tylko 1500 ofiar dżumy, była to straszna katastrofa, która unicestwiła całe rodziny. Po ustaniu epidemii do końca wieku cmentarz był miejscem pochówku ubogich mieszkańców i dopiero w XIX w. stał się ogólnym cmentarzem dla zmarłych z Nowego Miasta Braniewa.

Kaplica oddana w 1711 r. została zbudowana w stylu barokowym jako wotum po epidemii dżumy. Wykonana została z cegły i otynkowana. Kaplicę wybudowano na planie wydłużonego prostokąta, we wnętrz arkadami wydzielono prezbiterium, nawę i kruchtę. Przed wojną została odrestaurowana w 1894 r., z kolei w latach 1925-1927 od strony północnej i południowej dobudowano kwadratowe boczne aneksy, tj. od północy i południa, kostnicę i przedsionek.

Pomysł przebudowy kaplicy wynikał z potrzeby wybudowania kostnicy na cmentarzu. Pierwszy projekt przebudowy kaplicy na kostnicę w 1925 r. stworzył Augustin Lutterberg (1873-1950) miejski inspektor budowlany z Braniewa i wysłał do Prowincjonalnego Konserwatora Zabytków w Królewcu prof. dr Richarda Dethlefsena (1864-1944), który ocenił, że proponowana przebudowa pogarszała wygląd budynku i wprowadził własne poprawki uwzględniające wyeksponowanie starszej części zabytku. Po uwzględnieniu poprawek projekt został uzgodniony. Można więc przyjąć, że obecny wygląd kaplicy św. Rocha to zasługa Augusta Lutterberga i Richarda Dethlefsena, obu bardzo zasłużonych ludzi dla zabytków odpowiednio Braniewa i Prus Wschodnich. Kosztorys prac, które ukończono w 1927 r. wyniósł ok. 10 700 Marek, z czego ok. 3700 na zachowanie starszej części budynku. Były na tyle wysokie, że szukano pomocy w Królewcu i Berlinie, ale uzyskano dotację w wysokości ledwie 500 Marek. Przebudowa była więc kompromisem między praktyczną potrzebą a zachowaniem zabytkowego budynku. Ostatecznie całość tworzy jednolity efekt estetyczny.

Po stronie zachodniej znajduje się kruchta. Naroża kaplicy ujęte zostały w boniowane pasy, z wydatnym gzymsem podokapowym; okna i otwory wejściowe zamknięto łukiem odcinkowym. Szczyt wschodni oraz zachodni ozdobione zostały spływami wolutowymi z trójkątnym przyczółkiem. Po stronie zachodniej znajduje się także drewniana sygnaturka. Całość przykryto dachami dwuspadowymi z dachówki. Wnętrze podzielone zostało arkadami o łuku odcinkowym na kwadratowe prezbiterium i nawę o takim samym kształcie. Zachowały się w nich oryginalne pochodzące z 1711 r. pozorne, czterodzielne sklepienia kopulaste, ozdobione dekoracyjnymi listwami i ze zwornikiem w formie zwisającej szyszki. W pozostałych pomieszczeniach stropy założono w 1894 i 1925 r.

Kaplica przed wojną miała skromne, ale cenne wyposażenie. W istniejącym do wojny barokowym ołtarzu znajdowały się obrazy z wizerunkami patronów chorób zakaźnych: św. Rocha, Rozalii i Sebastiana. Cały ołtarz wydawał się składać z różnych części, ale jego podstawowa konstrukcja pochodziła z ok. 1680 r. Centralne miejsce zajmował olejny obraz św. Rocha znajdujący się między dwiema korynckimi kolumnami. Po bokach kolumn znajdowały się dwa medalionowe obrazy olejne, tj. św. Rozalii i św. Sebastiana. Powyżej znajdował się obraz w kształcie serca przedstawiający św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus. Ołtarz wieńczyła drewniana rzeźba św. Andrzeja i dwie małe drewniane statuetki dwóch świętych (jeden z koroną, drugi z czaszką i maczugą). Niestety ołtarz został zniszczony zapewne podczas działań wojennych w 1945 r. lub tuż po wojnie. W kaplicy w 1917 r. wisiał mały dzwon o wysokości 30 i średnicy 23 cm. Dzwon ważył ok. 50 funtów (ok. 23 kg) i nie miał żadnej daty i napisów.

Po II wojnie światowej kaplica nie spełniała żadnych funkcji i niszczała. Jednak jeszcze jesienią 1945 r. kaplica wróciła do swej pierwotnej funkcji, gdy podczas epidemii tyfusu trzymano tu zmarłych oczekujących na pogrzeby. Została odremontowana w 2005 r. dzięki ks. Tadeuszowi Brandysowi (1936-2010) i honorowemu obywatelowi miasta Gerhardowi Steffen (1927-2012). W 2006 r. miało miejsce ponowne poświęcenie kaplicy. Dziś zabytek nadal stanowi ozdobę cmentarza komunalnego, ale wyposażenie jest nader skromne, gdyż składa się z krzyża i ławek…

Wojciech Jaroszek

Źródła: A. Ulbrich. Geschichte der Bildhauerkunst in Ostpreußen: vom Ausgang des 16. Bis in die 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts. Bd. 2. Königsberg 1926-1929.; A. Boetticher. Die Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen. Heft IV. das Ermland. Königsberg 1894.; Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Braunsberg-Braniewo w opisach i fotografii