UDZIAŁ BRANIEWA W ZWIĄZKU PRUSKIM

Jak wspomniano powstanie Związku Pruskiego jako samodzielnego organu miast i stanów pruskich, nastąpiło na zjeździe w Elblągu w dniu 21.02.1440 r. Zjazd nazwany został „nielegalnym”, ponieważ stany zebrały się same, a nie na wezwanie Wielkiego Mistrza, który zawsze prowadził obrady. Do Związku Pruskiego wstąpiło wówczas 53 szlachty i 19 miast, a wśród nich Braniewo, które reprezentowali rajcy: Tomasz Werner i Czander von Loyden.

Od początku Braniewo należało do sześciu wielkich miast pruskich, które opodatkowały się na rzecz Związku, co miało miejsce na długo przed zerwaniem z Zakonem. Zarówno Zakon jak i biskup warmiński bardzo niepokoili się takim rozwojem sytuacji. Z kolei mieszczanie braniewscy krytykowali zwłaszcza tyrański sposób obchodzenia się z miastem, w tym ignorowanie dawnych przywilejów. Chcąc wpłynąć na biskupa delegaci Braniewa na zjazdach stanów pruskich prosili o pośrednictwo rycerstwo ziemi chełmińskiej, rady miejskie Chełmna i Torunia, a nawet Wielkiego Mistrza. Tak więc chociaż miasto przystąpiło do Związku Pruskiego, ciągle jeszcze zachowywało resztki pozorów lojalności wobec biskupa i Wielkiego Mistrza, ale wśród braniewian narastało zniechęcenie do władzy biskupiej.

Związek Pruski przez kolejne lata rósł w siłę, choć do zerwania z Zakonem jeszcze nie doszło i chociaż Krzyżacy podjęli działania na dworze cesarskim i kurii papieskiej w celu delegalizacji Związku, aby ich zdaniem przywrócić „ład i porządek”. Delegatem Związku Pruskiego do cesarza Fryderyka III był braniewski mieszczanin Georg von Berge, który odbył podróż na przełomie 1451/1452 r. Krzyżakom intensywnie pomagał biskup warmiński Franciszek Kuhschmalz, który uzyskał od Cesarza akt delegalizacji Związku Pruskiego z dniem 1.12.1453 r. Buntownicy mieli być surowo ukarani, a miasta obciążone karami finansowymi.

Jednak związkowcy już działali i z dniem 4.02.1454 r. wypowiedzieli posłuszeństwo Wielkiemu Mistrzowi. Tego samego dnia 4.02.1454 r. kierująca związkiem Tajna Rada wyznaczyła datę wybuchu powstania na 6.02.1454 r. Koncepcja powstania oparta była na założeniu całkowitego zaskoczenia władzy krzyżackiej, niezdolnej do opanowania sytuacji jednocześnie w całym kraju. W dniu 10.02.1454 r. Związek wysłał delegację najwybitniejszych przedstawicieli do Krakowa, która została przyjęta w dniu 20.02.1454 i uznała zwierzchnictwo króla Kazimierza Jagiellończyka. W składzie delegacji był radny Braniewa Jan Kale. W dniu 22.02.1454 król wypowiedział Zakonowi wojnę, a 4.03.1454 wydał akt inkorporacji ziem pruskich, co było również impulsem do buntu w pruskich miastach. Powstanie doprowadziło do zajęcia prawie całego terytorium państwa zakonnego, gdyż w rękach Krzyżaków pozostały tylko Malbork, Chojnice i Sztum. Natomiast na Warmii ogólna sytuacja była taka, że rycerstwo i miasta popierały Związek Pruski, biskup stał twardo po stronie Zakonu Krzyżackiego, a kapituła starała się być neutralna.

Tymczasem na Warmii związkowcy nie czekając na reakcję Krzyżaków prowadzili pośpieszne przygotowania do walki, a energiczne zbrojenie trwało zwłaszcza w Braniewie, gdzie przygotowywano się do walki już od stycznia 1454 r. W mieście uznano, że nastał najwyższy czas na zrzucenie jarzma władzy biskupa. Akcja powstańcza w dominium warmińskim wymierzona była - zwłaszcza w większych miastach i wśród ludności kmieciej – w mniejszym stopniu przeciw Zakonowi, a przede wszystkim przeciw bezpośredniemu zwierzchnikowi tego terytorium, sojusznikowi Krzyżaków i wrogowi Związku - biskupowi Franciszkowi Kuhschmalzowi. W dniu 6.02.1454 stany warmińskie odbyły z własnej woli zjazd w Lidzbarku, na którym uzgodniono taktykę postępowania na najbliższy okres, tj. niewątpliwie podjęcia zbrojnej akcji przeciw zamkom biskupim.

Na Warmii powstanie rozpoczęło się właśnie w Braniewie - najważniejszym mieście dominium, gdzie po 6.02.1454 mieszczanie przeprowadzili szturm na zamek biskupi, opanowali obiekt, zrabowali mienie, zburzyli mury i wieże od strony miasta, zajęli i splądrowali młyny miejskie oraz biskupi folwark w Klejnówku. Załogę zamku stanowiła straż w służbie biskupa, lecz źródła milczą co się z nią stało. Wzorem Braniewa na całej Warmii atakowano zamki oraz obiekty biskupie. MieszczanieOrnety zaatakowali i zajęli zamek biskupi. Z kolei w Pieniężnie mieszczanie przychyli neutralnym jak na razie kanonikom nie wystąpili zbrojnie. W rejonie Pieniężna działali rycerze warmińscy: Jakub Gedauten (z Giedut) i Fabian Wusen (Osetnik).

Na fali buntu braniewianie gotowali atak na jak dotąd neutralny kapitulny Frombork, ale podchmielony i podjudzany przez przywódców tłum miejski powstrzymano na wieść o przystąpieniu z dniem 14.02.1454 kapituły do Związku Pruskiego. Nie było to z kolei sprzyjające dla braniewskiej rady gotującej się do zajęcia posiadłości kościelnych. Dlatego energię rozjuszonego pospólstwa postanowiono wyładować na północy w krzyżackiej Bałdze, dokąd Braniewianie pomaszerowali szerząc ogólne zniszczenie. Już 15.02.1454 braniewianie zaatakowali szturmem tamtejszy zamek komturski, a zupełnie zaskoczony komtur Henryk von Richtenberg poddał zamek bez walki. Braniewianie zajęty zamek złupili całkowicie, a przed odejściem częściowo zburzyli i częściowo spalili. Upadek Bałgi spowodował zmianę nastawienia wolnych pruskich, których delegacja na wieść o sukcesach braniewskich związkowców w dniu 17.02.1454r. dotarła do Braniewa, gdzie zgłosili akces do Związku w imieniu wolnych pruskich i chełmińskich. Powstanie na Warmii i w Dolnych Prusach trwało w sumie kilkanaście dni i chociaż opóźnione, miało charakter żywiołowy i w zasadzie bezkrwawy.

Mimo pierwszych sukcesów Związku Pruskiego i polskich wojsk, nastąpiła kontrofensywa krzyżacka wykonana dzięki dużej mobilizacji wojsk zaciężnych. Sytuację całkowicie odwróciła klęska Polaków w bitwie pod Chojnicami w dniu 18.09.1454r., zadana wielkopolskiemu pospolitemu ruszeniu przez wojska zakonne. Tak więc prawie wygrane powstanie spotkało się z silną kontrofensywą Krzyżaków i przeżywało kryzys. Na wieść o tej klęsce część zamków i miast pruskich dobrowolnie przeszła na stronę Krzyżaków. 

Również licząca 150 zbrojnych załoga braniewska szykowała się do odparcia ataku krzyżackiego, które to nastąpiły w grudniu 1454 i kwietniu 1455 roku. Oba skazane były na niepowodzenie, bowiem mocne obwarowania braniewskie nie były zagrożone, mimo że dwukrotnie pod miasto dotarły krzyżackie oddziały komtura von Plauena liczące po 1000 konnych zbrojnych w służbie krzyżackiej. Krzyżacy spalili Nowe Miasto i przedmieścia oraz złupili okolice.

Zaczęła się wyczerpująca i długa wojna nazwana później trzynastoletnią, bowiem trwała w latach 1454-1466. W 1455 r. w Braniewie stanęła załoga czeska pod wodzą Jana Skalskiego, którą mieszczanie wypędzili w 1461 r., przechodząc na stronę sprzymierzonego z Krzyżakami nowego biskupa warmińskiego Pawła Legendorfa (spoczywa w Braniewie pod ołtarzem Bazyliki Mniejszej św. Katarzyny). Biskup również zmienił front przechodząc na stronę polską w 1464 r. Efektem wojny trzynastoletniej było m.in. przyłączenie Warmii i Braniewa do Rzeczpospolitej, które trwało do 1772 r., a więc I rozbioru Polski. Wraz z końcem wojny trzynastoletniej przestał istnieć Związek Pruski.

Ilustracja to obraz Zdzisława Stanisława Walczaka z 2008 r. pt. „Obrona zamku w Braniewie przed Krzyżakami przez Polaków pod dowództwem Jana Skalskiego w 1454 r.”. Tytuł zawiera wiele błędów, bowiem w grudniu 1454 r. i kwietniu 1455 r. Braniewo przed krzyżakami obronili braniewscy członkowie Związku Pruskiego, natomiast czeski zaciężny Jan Skalski przybył wraz z oddziałem dopiero w dniu 1.07.1455 r., tzn. po atakach krzyżackich. Nie miał tez okazji bronić Braniewa przed Krzyżakami, za to dzielnie atakował ich tereny wykorzystując m.in. braniewskie statki do ataków na krzyżacką flotę i wybrzeże Zalewu Wiślanego.

Więcej na temat udziału Braniewa w wojnie trzynastoletniej na stronie HISTORIA BRANIEWA – NIEZNANE WYDARZENIA http://www.historiabraniewa.hekko.pl/index.php/sredniowiecze/110-1454-1466-braniewo-i-polnocna-warmia-podczas-wojny-trzynastoletniej

Wojciech Jaroszek