Franz Buchholz (1884-1949) - przedwojenny braniewski historyk

Książka o tytule „Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte. Festschrift zum 650jährigen Stadtjubiläum am 23. und 24. Juni 1934” opisująca przemiany Braniewa na tle wieków, jest prawdziwą skarbnicą wiedzy o dawnym Braniewie i mimo innych licznych publikacji tego autora pozostaje ukoronowaniem jego naukowego dorobku.

Franz Buchholz urodził się w dniu 10.10.1884 r. w Ornecie. Był synem Augusta Buchholza piekarza, który później został właścicielem cegielni oraz Berty z d. Thiel. Jego bratem był znany księgarz, redaktor i tłumacz Eugeniusz Buchholz (1865-1928). Jednak Franz nauki pobierał w Braniewie i na wiosnę 1904 r. ukończył gimnazjum zdając maturę. Potem studiował filologię we Fryburgu, Berlinie, Strasburgu i Królewcu. W dniu 31.07.1909 r. zdał egzamin państwowy z historii, filologii germańskiej i geografii uzyskując uprawnienia nauczyciela.

W latach 1909-1911 odbywał liczne staże i praktyki przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela, stąd trafił jako kandydat na roczne seminarium w gimnazjum Wilhelma w Królewcu, później do gimnazjum w Insterburgu (pol. Wystruć, ros. Czernachowsk), wyższej szkoły realnej w Olsztynie i jako stażysta w drugim roku do gimnazjum w Reszlu. W latach 1912-1913 był stypendystą Fundacji Preucka (Preuckschen Stiftung) na studiach w Rzymie. W 1914 r. kandydował na stanowisko wyższego wykładowcy w gimnazjum w Braniewie, ale trafił do szkoły realnej w Piławie.   

W 1915 r. podjął pracę jako starszy nauczyciel w gimnazjum w Gąbinie, ale w tym samym roku został powołany do służby w armii niemieckiej, którą ukończył jako porucznik rezerwy. Nie wiadomo, czy brał udział w walkach I wojny światowej, bowiem w latach 1916-1918 był nauczycielem w prestiżowym gimnazjum Friedrichskolleg w Królewcu.

Po zakończeniu wojny w 1919 r. przeprowadził się do Braniewa i został nauczycielem mianowanym w braniewskim gimnazjum, w tym samym które ukończył 15 lat wcześniej. W latach 1928-1930 w niepełnym wymiarze czasowym uczył też w braniewskiej Aufbauschule, czyli średniej szkole zawodowej dla chłopców mieszczącej się w Szkole Zamkowej. Jeszcze w 1919 r. został członkiem zarządu Warmińskiego Towarzystwa Historycznego (Historischer Verein für Ermland) i przez 16 lat był jego sekretarzem.

W 1930 r. był przewodniczącym braniewskiego oddziału katolickiej Niemieckiej Partii Centrum (Deutsche Zentrumspartei) oraz braniewskiego związku filistrów, czyli byłych członków korporacji akademickich. Redagował też dodatek regionalistyczny Unsere Ermländische Heimat do gazety Ermländische Zeitung (Gazeta Warmińska). Ucząc w braniewskim gimnazjum był jednak przede wszystkim historykiem, który zamieszczał swoje prace w takich wydawnictwach jak: Pastoralblatt für die Diözese Ermland, Unsere Ermländische Heimat, Ermländischer Hauskalender i Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands (ZGAE). Jego pierwsza praca została napisana jeszcze w 1914 r., a w czasach braniewskich był to napisany w 1922 r. artykuł o początkach teatru w Braniewie. Wiadomo też, że bezskutecznie próbował uzyskać habilitację w akademii w Braniewie na podstawie swojej pracy o Eustachym von Knobelsdorffie.

Po dojściu do władzy nazistów w 1933 r. jego partia Centrum, która wykazywała krytyczny stosunek do narodowego socjalizmu, dokonała samorozwiązania jako ostatnia demokratyczna partia w Niemczech. Jednak członków partii zaczęły dotykać hitlerowskie represje. Jeszcze w 1933 r. policja przeprowadziła rewizję w jego mieszkaniu przy Rodelschöferstraße Nr. 5 (ob. Urząd Gminy przy ul. Moniuszki) właśnie ze względu na jego przeszłość w partii Centrum. Został zadenuncjowany przez sąsiada, którym był Ernst Lenz nauczyciel w szkole żeńskiej Elisabethschule oraz kierownik braniewskiego oddziału nazistowskiej organizacji kulturalnej Kampfbund für die deutsche Kultur i aktywny członek innych organizacji nazistowskich (NSDAP, SA).

Jednak w 1934 r. przypadała 650. rocznica nadania praw miejskich dla Braniewa, którą naziści zamierzali hucznie obchodzić. Zwolnienia uniknął również burmistrz Ludwik Kayser (1899-1984), który jako świetny organizator był potrzebny do zorganizowania uroczystości. Nawet naziści wiedzieli, że do niektórych działań potrzebni są fachowcy, których nie zastąpią nieudolni partyjni nominaci. Dodać należy, że w 1935 r. burmistrza Kaysera zastąpiono burmistrzem z NSDAP. Franz Buchholz podjął się zadania, któremu wcześniej nie podjął się żaden historyk, a mianowicie napisania pierwszego opracowania dziejów Braniewa. W dniu 23.06.1934 r. ukazała się „Braunsberg im Wandel der Jahrhunderte”. Książka była, jest i będzie jednym z najważniejszych wydawnictw o historii Braniewa, jednak autor, aby się w ogóle ukazała musiał postąpić zapewne wbrew swojemu sumieniu i poglądom, zamieszczając tam następujący fragment „... spełniły się tęsknoty niezliczonych rodaków. Prosty żołnierz wojny światowej Adolf Hitler został powołany do godności kanclerza Rzeszy przez opromienionego sławą feldmarszałka Hindenburga. Udało mu się doprowadzić rozbity niemiecki naród do niespodziewanej jedności. Z zadziwiającą siłą zburzono stare formy i rozpoczęto budowę Trzeciej Rzeszy”. Już po wojnie wpis ten jego przyjaciele tłumaczyli jako warunek konieczny, który musiał złożyć jako autor książki, po to, by uzyskać zezwolenie cenzury na jej wydanie. Ważne, że książka się ukazała, a my Polacy doskonale wiemy, że naziści potrafili łamać nie tylko „kręgosłupy moralne”.

Ten krótki hołd dla nazistów nie zmienił sytuacji Franza Buchholza, bo już w dniu 1.11.1935 r. został zesłany na niższe stanowisko do Wystruci (Insterburg), gdzie uczył do 1945 r. Tam na prośbę braniewskiego dziekana ks. Aloysa Schulza (1871-1953) napisał a wydał w Braniewie w Wielkanoc 1940 r. niewielki „Przewodnik po kościele św. Katarzyny w Braniewie” (Führer durch die St. Katharinenkirche zu Braunsberg). Do czasów napisania historii kościoła przez Piotra Gursztyna, było to pierwsze opracowanie w dziejach najważniejszego obiektu sakralnego w naszym mieście. Dodać należy, że dziekan Aloys Schulz był w Braniewie od 1918 r. a w 1935 r. za swoje kazania został przez nazistów uwieziony na 8 miesięcy. Franz Buchholz był też autorem monografii Ornety pt. Obrazki z przeszłości Ornety (Bilder aus Wormditts Vergangenheit), której drugie poprawione wydanie ukazało się w 1931 r. oraz wielu licznych opracowań dziejów Braniewa i Warmii. Do prac poświęconych naszemu miastu należą: Aus dem Amtsbuch des Braunsberger Burggrafen z 1933 r. oraz napisane w 1934 r. prace o Dworze Artusa w Braniewie i z okazji 650. lecia miasta. Jego autorstwa są też artykuły poświęcone wybitnym braniewskim profesorom, dyrektorom szkół czy historykom, w tym takim jak: dyrektor seminarium nauczycielskiego ks. Peter Wittkowski (1793-1849), redaktor naczelny Ermländische Zeitung ks. Julius Pohl (1830-1909), dyrektor seminarium nauczycielskiego ks. Anton Arendt (1804-1886), profesor Hosianum Joseph Lingnau (1798-1852), najwybitniejszy historyk Warmii ks. kan. Franz Hipler (1836-1898), nauczyciel gimnazjum i historyk Georg Lühr (1855-1939) oraz wybitny historyk Warmii ks. Eugen Brachvogel (1882-1942). Jego dorobek to dziesiątki artykułów pozostających skarbnicą wiedzy dla badaczy dziejów Braniewa i Warmii.  

W 1945 r. jako 60-letni rezerwista został wcielony do Volkssturmu, czyli oddziałów o charakterze pospolitego ruszenia o wątpliwej wartości bojowej. Uniknął sowieckiej niewoli i znalazł się w zachodnich Niemczech. Po wojnie pracował jako nauczyciel historii w szkole wyższej m. Heide w Holsztynie. W dniu 1.11.1949 r. odszedł na emeryturę, jednak już w dniu 25.12.1949 r. zmarł i został pochowany w Heide. Z żoną Margarete Braun miał dwóch synów i pięć córek.

W dzisiejszym Braniewie często i słusznie nawiązujemy do dawnych mieszkańców, bogatej historii miasta i marzymy o odbudowie Starówki i ratusza. Gdy Franz Buchholz mieszkał i tworzył w Braniewie o ratuszu napisał następująco: „ten szczyt zwrócony w kierunku ulicy Długiej przez swoją harmonię i ozdobną plastyczność, budzi podziw dla smaku artystycznego i dostojeństwa mieszczan. On jeszcze dziś przykuwa oczy widzów”. Możemy tylko mieć nadzieję, że naszemu miastu małymi krokami przywracana będzie dawna świetność, natomiast dzieje miasta możemy poznawać między innymi dzięki takim ludziom jak Franz Buchholz.

W artykule wykorzystano materiały Doroty Olbryś i Piotra Gursztyna.

Wojciech Jaroszek