JAK DO BRANIEWA DOTARŁA KOLEJ ŻELAZNA…

Zanim uroczyście w 1852 r. otwarto linię kolejową Malbork - Braniewo oraz dworzec kolejowy w Braniewie, na wielką skalę ruszyła budowa linii nazwanej Koleją Wschodnią (Ostbahn), co na zawsze zmieniło oblicze Prus Wschodnich. Było to przedsięwzięcie, które połączyło zachodnią część Królestwa Prus z jej wschodnią i najstarszą częścią. Przyczyniło się to niezwykłego rozwoju gospodarczego prowincji, a większość obecnych linii kolejowych to dawna Kolej Wschodnia.

Gdy w latach 1852-1853 oddawano pierwszą linię kolejową na ziemiach Prus Wschodnich, Kolej Wschodnią z Malborka do Królewca, rewolucja przemysłowa w zachodnich Niemczech była już bardzo zaawansowana, gdyż nowe gałęzie przemysłu produkowały ogromne ilości dóbr konsumpcyjnych, a coraz więcej ludzi dosłownie „tłoczyło się” w powstających centrach przemysłowych i potrzebowało zaopatrzenia w żywność. Pierwszy pociąg na trasie Norymberga-Fürth przejechał w 1835 r., a więc minęło kilkanaście lat zanim postanowiono objąć nowym transportem Prusy Wschodnie. Sam pomysł połączenia Berlina i Królewca kiełkował od 1840 r., ale dopiero w 1845 r. wyznaczono trasę z przyszłej Kolei Wschodniej od Tczewa przez Malbork, Elbląg, Młynary, Braniewo do Królewca.

Wielką zasługę w budowie państwowego systemu kolei w Niemczech miał pruski minister handlu, przemysłu i robót publicznych August Freiherr von der Heydt (1801-1874), który od 1848 r., przyczynił się do zbudowania trzech kolei państwowych w Prusach, tj. wschodniej z Berlina do Królewca, kolei westfalskiej i kolei Saarbrücken. Były jednak opory społeczne i polityczne. Przykładowo Pasłęk dość „krótkowzrocznie” odmówił oddania ziemi pod budowę kolei, stąd linia dzięki zabiegom hrabiego Dohna-Schlobitten przechodziła przez Słobity. Taki przebieg linii był konieczny, co wynikało z potrzeby ominięcia Wysoczyzny Elbląskiej. Z kolei poprzez zawirowania polityczne budowa ruszyła w Prusach Zachodnich i Wschodnich, a nie w Berlinie. W 1845 r. powołano komisję budowy kolei w Elblągu, a w 1846 r. rozpoczęto jednocześnie budowę mostów na Wiśle i Nogacie, ale także linii w kierunku Elbląga. W regionie wykupowano grunty oraz przygotowywano teren budując nasypy, mosty a nawet zakładając telegraf. Z powodów czysto politycznych i ze względu na sprzeciw wobec króla Fryderyka Wilhelma IV, Sejm Krajowy Prus odmówił rządowej pożyczki na sfinansowanie budowy Kolei Wschodniej. W październiku 1847 r. prace budowlane na linii zostały wstrzymane, gdy nasypy zostały już wykonane aż do Młynar. Wobec wydarzeń rewolucyjnych, czyli Wiosny Ludów z lat 1848-1949 r. prac nie wznowiono. Jednak opinia publiczna i prasa, gwałtownie protestując zmusiły posłów do ustępstw. W 1850 r. prace wznowiono, a do budowy kolei sprowadzono bezrobotnych z Berlina przez Szczecin właśnie wybudowaną linią kolejową. Prace budowlane napotykały nieoczekiwane trudności. Część już wykonanych budowli ze względu na przerwę trzeba było poprawić. Mimo postępów nastąpiła kolejna przerwa w 1852 r. przez epidemię cholery, która łatwo się rozprzestrzeniła w zbiorowych kwaterach budowniczych kolei. Jednym z robotników był Karl August Mückenberger (1830-1901), który przybył do Braniewa jako cieśla zatrudniony przy budowie linii Kolei Wschodniej. Pewnie nikt wówczas nie przypuszczał, że to przyszły założyciel spółki aukcyjnej i wieloletni dyrektor browaru Bergschloßchen, a przy tym radny miejski i honorowy obywatel miasta. Ostatecznie w 1852 r. ukończono odgałęzienie do Gdańska przez Tczew, a w 1853 r. otwarto linię z Malborka do Królewca. Jednak aż do 1857 r. podróżni i towary pokonywały Wisłę i Nogat promami w Tczewie i Malborku, a następnie wozami, aż do ukończenia mostu na Wiśle w Tczewie.

Do 1850 r. prowincja Prusy Wschodnie nie została jeszcze dotknięta burzliwym rozwojem przemysłowym. Był to kraj czysto rolniczy, w którym ruch zależał głównie od kilku bitych dróg krajowych. Transport produktów rolnych był czasochłonny i uciążliwy, dlatego rolnictwo wschodnich Prus produkowało głównie na potrzeby własnej prowincji. Nic więc dziwnego, że o budowie Kolei Wschodniej zdecydowano zarówno ze względów militarnych (liczne garnizony wojskowe), jak i w celu utworzenia miejsc pracy. Szybko jednak stało się jasne, że nowo wybudowana linia kolejowa doskonale nadaje się do transportu żywności z rolniczej prowincji Prus Wschodnich na tereny przemysłowe o rosnącym zapotrzebowaniu. Od 1865 r. od Królewca budowano linie kolejowe do wszystkich części prowincji, stopniowo pokrywając cały obszar Prus siecią szlaków kolejowych. Prace te zakończono w 1934 r. wraz z ukończeniem linii Preussisch Eylau (Bagrationowsk) – Zinten (Korniewo) – Heiligenbeil (Mamonowo). Dzięki korzystnym opcjom transportowym rolnictwo wschodnich Prus otrzymało zachętę do produkowania ilości odpowiadających zwiększonemu popytowi. Sprzęt rolniczy i nawozy, które były używane do zwiększenia wydajności, można było uzyskać koleją bez większych kosztów transportu. Budowa kolei wschodniopruskich była więc wstępem do uznania prowincji za „spichlerz imperium”.

Królewska Kolej Wschodnia, która została całkowicie ukończona w 1857 r., stworzyła bardzo ważne połączenie z Zachodem, ale miała dla stołecznego Królewca znaczenie bardziej polityczne niż handlowe i dopiero jej przedłużenie do granicy rosyjskiej w 1860 r. przyniosło upragnione zyski w handlu. Zyski jakie Wschodniopruska Kolej przyniosła handlowi, głównie zbożem, nasionami i roślinami strączkowymi, były znacznie większe. Po stronie Prus Wschodnich kontynuacja Ostbahn została ukończona stosunkowo szybko, gdzie stacja Eydtkuhnen (ob. Czernyszewskoje) była końcowym punktem jednej z najważniejszych arterii komunikacyjnych w północno-wschodnich Niemczech. Ukończone w 1871 r. połączenie aż do przejścia granicznego w Prostkach ściślej połączyło południowe części prowincji Prusy Wschodnie ze stolicą, ale stało się także najważniejszą arterią komunikacyjną z obszarami Rosji bogatymi w produkty rolne, z którymi Królewiec wcześniej miał tylko słabe powiązania.

Inauguracja mierzącego dokładnie 83,8 kilometra odcinka z Malborka do Braniewa odbyła się w dniu 19.10.1852 r. i odtąd pociągi kursowały na linii Malbork-Elbląg-Bogaczewo-Braniewo. Natomiast połączenie z Braniewa do Królewca o długości 61,9 km, zostało uroczyście otwarte w dniu 2.08.1853 r., gdy pierwszy parowóz przejechał pomiędzy Pasłęką i Pregołą – wśród wiwatów i ogólnej radości mieszkańców prowincji, będących świadkami przejścia z epoki dyliżansu do epoki kolei. W uroczystości otwarcia Kolei osobiście uczestniczył król pruski Fryderyk Wilhelm IV, który w stołecznym Królewcu otworzył też stację końcową Kolei Wschodniej, zwaną Ostbahnhof. Ta nowa stacja, która została zbudowana w południowo-zachodniej części Królewca, została uznana za jedną z najnowocześniejszych stacji kolejowych w Europie. Tego dnia całe połączenie między Malborkiem a wschodnioniemiecką metropolią zostało ukończone i był to dzień narodzin kolei wschodniopruskich. Jednak zanim pocztyliony w najbardziej wysuniętej na wschód prowincji Niemiec w końcu przestały kursować, minęło wiele lat. Radość, nadzieja i duma były tym większe, gdy zaczęto oficjalnie otwierać pierwsze odcinki: „Nasze miasto jest teraz połączone z wielką europejską siecią kolejową i zostało zaakceptowane jako jej ogniwo” - informowali lokalni reporterzy.

W ramach budowy kolei pojawiły się również pierwsze gałęzie przemysłu w Prusach Wschodnich jako dostawcy budownictwa kolejowego, dlatego powstawały tartaki produkujące podkłady, fabryka wagonów Steinfurt i odlewnia Union w Królewcu z wydziałem budowy lokomotyw. Wiele osób znalazło pracę przy budowie kolei, a wiele z nich było wykorzystywanych do różnych zadań związanych z ruchem kolejowym. Po rozbudowie sieci kolejowej w okręgu Królewiec pracowało do 25 tys. mieszkańców Prus Wschodnich. Szybkie i wygodne pociągi dowoziły mieszkańców do Berlina i zachodnich prowincji. Z kolei do pięknych Prus Wschodnich do 1939 r. przywoziły stale rosnący strumień turystów, co przyczyniło się również do rozkwitu gospodarki Prus Wschodnich. Były też lokalne przedsięwzięcia, gdyż np. w celu zapewnienia opału dla lokomotyw na trasie Elbląg-Braniewo, powstało kilka miejsc wydobycia torfu. W samym Braniewie uruchomienie kolei przyczyniło się jednak do osłabienia pozycji portu i żeglugi. Z drugiej strony o znaczeniu kolei i dworca świadczy fakt, że jedną z głównych ulic nazwano Bahnhofstraße (Dworcowa, obecnie część Kościuszki).

Pierwsze parowozy na Ostbahn produkowano w berlińskich zakładach Wöhlert i Borsig, ale jesienią 1856 r. przekazano kolei pierwszą 3-osiową lokomotywę parową o nazwie Gilge zbudowaną w Królewcu w zakładach Union-Gießerei. W tym czasie lokomotywy podobnie jak statki nosiły nazwy, stąd kolejne nazwano Frisches Haff (Zatoka Świeża, ob. Zalew Wiślany) i Kurisches Haff (Zalew Kuroński). Wszystkie lokomotywy pociągów osobowych kursujące po Kolei Wschodniej miały nazwy rzek lub akwenów wodnych, a podróżni czekający na stacjach z radością czytali tabliczkę ze znaną sobie nazwą z przodu lokomotywy. Do II wojny światowej fabryka Union wyprodukowała 2800 lokomotyw wszystkich rozmiarów i typów. Elbląskie zakłady Schichau od 1860 r. rozpoczęły produkcję parowozów Fulda, a latach 1860-1945 wypuściły ok. 4500 parowozów różnych typów. Ponadto dostarczono obrotnice, dźwigi i części mostów do ruchu kolejowego. Fabryka wagonów Steinfurt początkowo w 1865 r. dostarczyła 50 wagonów towarowych dla kolei państwowych, a do 1921 r. wyprodukowała ponad 25 tys. wagonów różnych typów w swojej nowoczesnej fabryce w Królewcu.

Po ukończeniu wielkiej państwowej Pruskiej Kolei Wschodniej, która była budowana w latach 1851-1876 i biegła przez wschodnie prowincje połączeniem Berlin-Bydgoszcz-Królewiec-Eydtkuhnen (stacja graniczna z Rosją) - miała ona długość 2206 kilometrów. W latach 60 XIX w. trasę Elbląg-Królewiec obsługiwało 5-6 par pociągów osobowych i osobowo-towarowych, a przejazd w zależności od rodzaju składu wynosił 2.20-4 godziny. Trasę Berlin-Królewiec pokonywano w czasie 13-22 godzin.

Były też epizody wojskowe. W Prusach Wschodnich stacjonował potężny I Korpus Armijny, który na wojny z Austrią w 1866 r. i z Francją w 1870 r. wyruszał właśnie koleją wschodnią. Stacjonujący w Braniewie od 1848 r. 1 Batalion Jegrów w nocy 28/29.07.1870 r. przemaszerował przez Braniewo odprowadzany przez władze i mieszkańców na dworzec. Stąd eszelonem dotarł do Berlina w dniu 2.08.1870 r. i dalej do Francji po chwałę w tej zwycięskiej dla Prus wojnie.

Powstanie Kolei Wschodniej na zawsze zmieniło sytuację gospodarczą miast Prus Wschodnich. Trwała też rozbudowa, stąd w lipcu 1865 r. uruchomiono drugi tor na odcinku Elbląg-Braniewo, a w czerwcu 1871 r. na odcinku Braniewo-Królewiec. W dniu 1.09.1884 r. oddano linię Braniewo – Pieniężno mierzącą 27,1 km, a w 1885 r. dzięki otwarciu linii Olsztyn-Orneta uzyskano połączenie z obecną stolicą województwa. W 1899 r. powstała malownicza kolej Haffuferbahn (Kolej Nadzalewowa), która połączyła Braniewo z Elblągiem wzdłuż Zalewu Wiślanego przez Frombork i Tolkmicko. Wzmożony ruch pasażerki i towarowy spowodował, że w Braniewie postanowiono zburzyć dawny dworzec i zbudować o wiele większy gmach oddany w dniu 1.01.1916 r. Obiekt przetrwał działania wojenne, mimo że dworzec w 1945 r. był bombardowany przez sowieckie lotnictwo i istnieje do dziś. Jednak kolej powojenna to już zupełnie inna historia…