POSZUKIWANIA KRYPT – SPRAWOZDANIE Z BADAŃ

Kościół Mariackipod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny powstał w XIV wieku jako kościół franciszkański, a później od 1565 r. jezuicki. Po kasacie zakonu jezuitów kościół stopniowo podupadał i wreszcie w 1809 r. został rozebrany z powodów technicznych. Cegłę sprzedano, a wyposażenie sakralne trafiło do okolicznych kościołów i można je podziwiać do dziś. Była to budowla gotycka, o długości 67 m i stosunkowo nie dużej wysokości z jedną wieżyczką. Jedynym znanym widokiem kościoła N.M. Panny jest ten z 1635 r. na planie Pawła Stertzla. Ponieważ kościół rozbierano sukcesywnie, gdyż resztki gruzu usunięto w 1818 r., współcześnie powstało przypuszczenie, że zostały zachowane podziemia z kryptami grobowymi, które być może przetrwały do dziś. I jak wykazują wstępne wyniki zakończonych badań jest to prawda.

Poniżej fragmenty obszernego sprawozdania z przeprowadzonych prac:

Zaczęło się od nawiązania współpracy pomiędzy Towarzystwem Miłośników Braniewa a Kołem Naukowym Doktorantów Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jej celem miało być podjęcie działań związanych z próbą lokalizacji prawdopodobnego położenia krypt pofranciszkańskiego kościoła, a przede wszystkich poznanie położenia krypty bł. Reginy Protmann. Dlatego też zaplanowano przeprowadzenie nieinwazyjnych badań z zakresu geofizyki archeologicznej przy współpracy firmy GPR24.com.pl Jacek Adamiec. Głównym założeniem projektu stało się przeprowadzenie prospekcji terenowej, a następnie zaplanowanie i zorganizowanie nieinwazyjnych badań z zakresu geofizyki archeologicznej, aby zmapować ewentualne struktury podziemne (fundamentów/krypt). Należy podkreślić, iż metoda georadarowa umożliwia nieinwazyjne rozpoznanie struktur badanego ośrodka wraz z jego parametrami i występującymi w nim anomalii w sposób ciągły, ekonomiczny i szybki. Ze względu na swój niedestrukcyjny charakter oraz możliwości są one niezwykle istotnym elementem w dokumentowaniu stanu zachowania obiektów archeologicznych i architektonicznych. Ponadto umożliwiają otrzymanie nowych informacji, które stanowią uzupełnienie, np. prac konserwatorskich i archiwalnych.

Po konsultacji z przedstawicielami Muzeum Ziemi Braniewskiej w pierwszej kolejności zaprojektowano przejazdy anteny GPR wewnątrz budynku muzealnego. W tym celu zostały udostępnione sale muzealne w historycznym budynku dawnego seminarium duchownego. Wykonano 12 echogramów georadarowych, aby sprawdzić czy pod współczesną posadzką budynku znajdują się dawne piwnice. Zebrano i opracowano profile georadarowe, jednakże nie udało się zlokalizować struktur podziemnych pod budynkiem Hosianum. Zaplanowane echogramy pozwoliły zebrać dane, które nie pozwoliły na jednoznaczne, dokładne określenie położenia piwnic poza miejscem przy głównym wejściu do sal muzealnych.

Ze względu na chęć poznania historii pofranciszkańskiego kościoła wraz z jego dokładną lokalizacją oraz zebrania informacji czy dawne krypty przetrwały okres II wojny światowej, przedstawiciele Muzeum Ziemi Braniewskiej zwrócili się z prośbą o rozszerzenie zakresu badań, tj. w granicach współczesnego dziedzińca – parkingu. Przy tak zaplanowanych pomiarach udało się uzyskach 45 radarogramów z obrazowaniem nawarstwień znajdujących się pod współczesną nawierzchnią. Na podstawie analizy anomalii widocznych na echogramach wytypowano kilka interesujących, pod względem historycznym i archeologicznym, miejsc w granicach współczesnego dziedzińca.

Po przeprowadzeniu analizy uzyskanych anomalii stwierdzono, iż z całego obszaru należy wyodrębnić dwa główne obiekty (budowle). Ponadto odkryto dwa miejsca, gdzie prawdopodobnie znajdują się krypty dawnego kościoła. Pierwszą budowlę wyodrębniono na głębokości od ok. 140 cm do 170 cm i zinterpretowano jako fundamenty dawnego kościoła - prawdopodobnie założenia franciszkańskiego.

Drugą budowlą odkrytą w trakcie analizy anomalii georadarowych widoczna jest na głębokości ok. 350-380 cm i uznano prawdopodobnie za pozostałości rotundy lub wieży obronnej. Po porównaniu głębokości obu obiektów należy stwierdzić, iż obiekt okrągły (rotunda/wieża) jest obiektem starszym chronologicznie od domniemanego kościoła.

W trakcie prowadzenia badań georadarowych odkryto pozostałości dawnych krypt kościelnych. Jedna z nich została częściowo odkryta podczas prowadzenia prac remontowych. W obrazowaniach georadarowych widoczne są jej pozostałości na głębokości 1,20m.

Drugą zaś zaobserwowano po zakończeniu prac terenowych i opracowaniu uzyskanych wyników. Na jednym z profili georadarowych zaobserwowano anomalię, którą określono jako pozostałości dawnej krypty kościelnej. Znajduje się ona na głębokości ok. 1,80m do 2,40m.

Na podstawie wyników badań georadarowych należy stwierdzić, iż niezbędne jest wykonanie dalszych badań – weryfikacji archeologicznej zbadanego terenu w dwóch wytypowanych miejscach. Na radarogramach udało się uchwycić pozostałości dwóch budowli.

Wyżej (bliżej współczesnego poziomu gruntu) na głębokości ok. 150 cm znajduje się pofranciszkańskie założenie zakonne. Najprawdopodobniej jest to pierwszy kościół wzniesiony w tym miejscu – kościół franciszkanów z początku XIII w.

Poniżej na głębokości ok. 360 cm, zaś widoczne są fundamenty rotundy o nieznanym przeznaczeniu. Jest to prawdopodobnie wieża obronna lub rotunda (wczesny kościół). Prawdopodobnie była to murowana wieża obronna, która stanowiła element pierwszych, niedokończonych murów obronnych Braniewa. Obiekt ten mógł zostać zniszczony w trakcie powstania pruskiego. Być może nie powrócono do tego planu ze względu na zmiany naniesione w planowaniu lokowania miasta.

W wyniku przeprowadzonych badań georadarowych udało się zlokalizować dwa niezwykle ciekawe obiekty – fundamenty dawnych budynków. Okrycie fundamentów kościoła, jak i rotundy (wieży?) należy poddać weryfikacji archeologicznej. W trakcie prac archeologicznych możliwe będzie dokonanie dokładnej weryfikacji wyników badań georadarowych, a także zadokumentowanie odkrytych fundamentów. Ponadto w trakcie prac geofizycznych z zakresu archeologii udało się odkryć dwa miejsca, w których znajdują się domniemane krypty. Co ciekawe są one zlokalizowane z oddaleniu od fundamentów domniemanego kościoła. Niezwykle interesujący jest fakt, iż obie krypty są od siebie znacznie oddalone. W przypadku tych dwóch obiektów architektonicznych niezbędne wydaje się poddanie ich profesjonalnym badaniom archeologicznym z udziałem antropologa fizycznego, który będzie mógł na miejscu zadokumentować ewentualnie obecne szczątki ludzkie.

Wszystkie miejsca wskazane na echogramach GPR należy poddać weryfikacji ze względu na ich wysoką wartość historyczną i informacyjną. Ponadto mogły one ulec zniszczeniu na skutek działań wojennych, co prawdopodobnie spowodowało ich uszkodzenia. Zarówno fundamenty budowli, jak i krypty są niezwykle cennymi obiektami świadczącymi o bogatej historii miasta Braniewo i mogą przyczynić się do pogłębienia wiedzy o jego historii architektonicznej i społecznej. Dlatego też należy przygotować program badań archeologiczno-architektonicznych wraz z przyszłą ekshumacją. Przeprowadzenie prac archeologicznych należałoby zaplanować tak, aby brały w nim udział osoby do tego odpowiednio przygotowane, tj. archeolog, archeolog sądowy oraz antropolog fizyczny. Ponadto powinno się zaplanować wtórny pochówek szczątków ludzkich, które mogą zostać odkryte w trakcie prowadzenia prac wykopaliskowych.

Potwierdzenie miejsca pochówku Reginy Protmann wymaga weryfikacji pomiarów uzyskanych w trakcie badań z zakresu geofizyki archeologicznej. Mając na uwadze szacunek dla ludzkich szczątków należy rozważyć zalecenie przeprowadzenia badań ratowniczych i pracekshumacyjnych ze względu na możliwość ich spoczywania pod współczesnym parkingiem, ze względu na możliwość ciągłego zanieczyszczania nawarstwień kulturowych i niszczenia krypt.

Przyszłe badania archeologiczne mogą przyczynić się do weryfikacji historii Braniewa. Ponadto prace te będą związane z zapewnieniem ochrony obiektom i przyczynią się do lepszego zaplanowania zarządzania tym miejscem.

Materiały dzięki uprzejmości Towarzystwa Miłośników Braniewa

Słowo polemiki

Kościół franciszkański jak podano w sprawozdaniu, nie mógł powstać na początku XIII w. z tej prostej przyczyny, że franciszkanie przybyli do Braniewa w 1296 r. i zamieszkali za murami, a w podanym terminie całe ówczesne Prusy były jeszcze pogańskie. Jest to ewidentnie pomyłka w sprawozdaniu, gdyż franciszkanów wpuszczono w obręb miasta dopiero w 1330 r.

Wymieniona w sprawozdaniu wieża obronna/rotunda odkryta podczas badań nie mogła zostać zniszczona podczas I i II powstania pruskiego ponieważ lokalizacja ówczesnego Braniewa znajdowała się w zupełnie innym miejscu tzn. w przybliżeniu w pobliżu obecnego kościoła św. Krzyża. Jedyną możliwością jest fakt, że Braniewianie podjęli próbę odbudowy miasta już w nowym miejscu tj. w zakolu Pasłęki i te prace zostały przerwane prze kolejny atak Prusów (1277 r.). Jednak wydaje się to wątpliwe, gdyż pierwsza zabudowa Braniewa była drewniana, a murowane budynki były wyjątkiem, jak początkowo skromne założenie zamku biskupiego. Nawet pierwszy kościół był drewniany, a mury obronne zastępujące drewniane palisady zaczęto tworzyć na początku XIV w. Wytłumaczenie lokalizacji odnalezionej pod ziemią dawnej wieży/rotundy może być bardziej prozaiczne, otóż na dziedzińcu klasztoru znajdowała się murowana studnia, która zasilana była jak inne w mieście z wodociągu tłoczącego wodę z Czerwonego Rowu. Woda odprowadzana była drewnianą rurą do fosy w pobliżu Baszty Prochowej. To właśnie ta wypełniona stale wodą studnia albo przecieki z wodociągu mogły przyczynić się do zawilgocenia fundamentów kościoła i spowodowały jego późniejszą rozbiórkę. Studnia została z resztą zlikwidowana na przełomie XVIII/XIX w. Jednak do czasu przeprowadzenia badań archeologicznych żadnej z hipotez nie można wykluczyć.

Wojciech Jaroszek