RZEMIEŚLNICY CZY ARTYŚCI?

Archeolodzy badający na terenie Pomorza cmentarzyska z pierwszych wieków naszej ery odkrywają w grobach, zazwyczaj kobiecych, piękne egzemplarze biżuterii i ozdobnych części stroju. Zachwycając się owymi precjozami, zastanawiają się nieraz, czy ich wykonawcy byli jedynie niezwykle zdolnymi rzemieślnikami, czy może już artystami. Przedmioty te są w literaturze archeologicznej określane mianem rzemiosła artystycznego – podziwiając je, należy położyć nacisk na to ostatnie słowo.

Prezentowane na wystawie wyroby charakterystyczne dla kultury wielbarskiej cechują się wysokim kunsztem wykonania – każdy przedmiot różni się od pozostałych szczegółami zdobienia, co wynika z wyjątkowych umiejętności oraz pomysłowości twórcy, a także z chęci stworzenia niepowtarzalnego dzieła.

W okresie wpływów rzymskich sprzyjające warunki ekonomiczne, w dużym stopniu związane z możliwością kontaktów z Imperium Romanum, spowodowały szybkie bogacenie się społeczności Barbaricum. Uwidoczniło się to w używanej wówczas biżuterii i ozdobnych częściach stroju, szczególnie kobiecego, często wykonanych ze szlachetnych kruszców.

Przedmioty te, oprócz przeznaczenia praktycznego (spinanie i podtrzymywanie szat), pełniły zapewne także funkcje talizmanów związanych z wierzeniami i magią. Były to jednak przede wszystkim piękne ozdoby, w których lubowały się ówczesne mieszkanki naszych ziem. Moda na noszenie tych przedmiotów ulegała stosunkowo częstym zmianom, co obecnie ułatwia archeologom określenie, z jakiego dokładnie okresu pochodzą badane groby.

            Na wystawie pokazane są, nigdzie dotąd nieprezentowane, zabytki pochodzące z ostatnich badań Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Poza samymi ozdobami pokazano kilka wybranych pochówków wraz z rekonstrukcjami postaci zmarłych kobiet oraz przedmiotami znalezionymi w grobach. Część wystawy poświęcono technikom pracy stosowanym przez ówczesnych brązowników i złotników.

W okresie wpływów rzymskich (I-IV w.n.e.) tereny Dolnego Powiśla, ziemi chełmińskiej, Pojezierzy Kaszubskiego i Krajeńskiego oraz północnej Wielkopolski zajmowała ludność kultury wielbarskiej. Jej nazwa pochodzi od cmentarzyska odkrytego w Wielbarku (obecnie część Malborka).

            Ludność ta miała charakter wieloetniczny, jakkolwiek jest zazwyczaj łączona z Gotami, którzy przybyli ze Skandynawii na tereny Pomorza w I wieku naszej ery. W I i II wieku naszej ery mieszkający na środkowym i wschodnim Pomorzu Goci byli wzmiankowani przez autorów starożytnych – pisał o nich między innymi Tacyt w dziele Germania. W pierwszej połowie III wieku naszej ery rozpoczęła się wędrówka Gotów z terenu Pomorza ku Morzu Czarnemu. Dalsze ich migracje w burzliwym okresie wędrówek ludów wywarły znaczący wpływ na historię Europy u schyłku starożytności.

Kultura wielbarska – znana przede wszystkim z wielu zbadanych cmentarzysk oraz słabiej poznanych osad – odróżnia się od innych kultur archeologicznych środkowoeuropejskiego Barbaricum w okresie wpływów rzymskich. Do jej najbardziej charakterystycznych cech zalicza się stosowanie w obrządku pogrzebowym birytualizmu – zarówno inhumacji, czyli chowania zmarłych niespalonych (w obrządku szkieletowym), jak i kremacji, czyli ciałopalenia. Ponadto istniał zwyczaj niewyposażania pochówków w przedmioty wykonane z żelaza. Obserwujemy całkowity brak elementów uzbrojenia, a także ograniczenie liczby innych przedmiotów żelaznych, przede wszystkim narzędzi, na korzyść zabytków wykonanych z metali kolorowych. Wraz z przybyciem Gotów zakładano cmentarzyska z monumentalnymi kręgami kamiennymi i kurhanami (m.in. w Grzybnicy, Odrach i Węsiorach).

Szczególnie wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne. Wyróżniają się takie formy biżuterii typowe tylko dla kultury wielbarskiej, jak bransolety z końcami w kształcie stylizowanych głów węży, zapięcia kolii – tzw. klamerki esowate, wisiorki kuliste, gruszkowate, kapsułkowate czy dwustożkowate, umieszczane zazwyczaj w koliach. Zdumiewa różnorodność form fibul – zapinek do spinania szat. Przedmioty te najczęściej są wykonane z brązu, a ich fragmenty nierzadko także ze szlachetnych kruszców – złota i srebra, przy użyciu technik jubilerskich: złocenia, filigranu czy granulacji.

Pochówki męskie są stosunkowo ubogie, zazwyczaj zawierają jedną zapinkę oraz sprzączkę do spinania pasa. Natomiast pochówki kobiece dostarczają różnorodnych ozdób. Szczególnie bogato wyposażone groby pochodzą z okresu od drugiej połowy II wieku po pierwsze trzydziestolecie III wieku naszej ery.

Zabytki prezentowane na wystawie pochodzą z badań ratowniczych przeprowadzonych przez pracowników Muzeum Archeologicznego w Gdańsku na pomorskich cmentarzyskach kultury wielbarskiej w Kamienicy Szlacheckiej, Opaleniu, Pruszczu Gdańskim, Różynach i Ulkowach.

Olga Krukowska